Linus Vanlaere is auteur en zorgethicus verbonden aan sTimul: zorgethisch lab (Vives) en KULeuven. In deze column behandelt hij telkens een ethische kwestie.
Wanneer ik deze column schrijf, berichten media over het vertrek van Jacinda Ardern als premier van Australië. Zij wordt geprezen omwille van haar empathie, warmte, authenticiteit, gedrevenheid voor de meest kwetsbare. Nu is het ‘op’. De batterij is af. Of in haar eigen woorden: de tank is leeg. ‘Je kunt anderen niet inspireren als je zelf de inspiratie kwijt bent’, voegt ze er ook aan toe. Ik sluit me aan bij het koor van mensen die deze beslissing moedig, kwetsbaar en mooi (menselijk) vindt. Paradoxaal genoeg is ook weer deze daad van Ardern inspirerend.
Tegelijk denk ik aan de vele mensen in de zorg die ik de voorbije tijd heb ontmoet en die zelf aangeven dat ook hun batterijen zijn leeggelopen. Het aanslepende personeelstekort, de toenemende kwaliteitseisen en -controles, de veeleisendheid van anderen maar ook van zichzelf (‘ik wil het zo graag goed doen!’)… Het laat zich serieus voelen. Het zijn energiezuinige tijden: er moet altijd maar meer met almaar minder. Een zorgorganisatie die ‘mee’ is met de tijd, die is ambitieus en die begint aan dit nieuwe jaar met een resem van projecten, ‘verbeterprojecten’, die ambitie omzetten in meetbare resultaten. Leidinggevenden vinden het lang niet zo evident om hierin anderen mee te krijgen en te inspireren. Sommigen ervaren dat ook hun tank leegloopt. Maar ook zorgmedewerkers hebben moeite om geïnspireerd aan het werk te blijven.
Ik wissel even van perspectief. Een beetje zoals Mr. Bean gaf ik mezelf met Kerst een cadeau: onder de kerstboom lag het boek ‘Vertroostingen’ waarin psychiater Dirk De Wachter vertelt over zijn ervaringen als kankerpatiënt. Zijn boek is niet alleen een troost voor al wie ziek en zorgafhankelijk is, maar evenzeer voor al wie zorg verleent... Want wat hem als kwetsbare zorgontvanger het diepste heeft geraakt en getroost, is niet alleen de grote deskundigheid van zorgverleners, maar de warmte van hun (nabij) zijn. Hij schrijft over de ontmoeting met de mevrouw van de schoonmaak in de ruimte waar hij zijn chemo krijgt. Hij schrijft over de arts die ondanks alle tijdsdruk de tijd neemt om diep te luisteren en te ‘doorluisteren’. Hij schrijft over die ene verpleegkundige die telkens tien minuten van haar tijd gewoon bij hem gaat zitten en hem fysiek en mentaal nabij is… Hij schrijft over de vriendelijkheid van de onthaalmedewerker…
Niet toevallig verbindt hij dit alles met wat de filosoof Levinas ‘Kleine Goedheid’ noemt. Dat is het soort goedheid dat gestalte krijgt in en door heel kleine dagelijkse dingen: een vriendelijke goeiemorgen, een hand op je schouder, een vers glas water ter vervanging van dat glas dat er al stond van gisteren, een warme babbel met iemand die je niet kent… Levinas spreekt ook van ‘Gekke Goedheid’ omdat ze uitgaat van mensen die helemaal niet bezig zijn met ‘ik moet vandaag goede dingen doen’ of laat staan met ‘ik moet het vandaag beter doen’. Nee, die goedheid komt op een gekke, spontane manier tot stand. Het kost je weinig moeite en net daardoor kan je ze volhouden. Die goedheid kan nooit op tegen lijden, compenseert dit lijden niet. Tegelijk is die goedheid het meest menselijke in de mens: ze wint misschien nooit, maar ze wordt ook nooit overwonnen.
Degene van wie ik het eerste die Kleine Goedheid leerde kennen, is de Levinas-expert Roger Burggraeve, die het beeld gebruikt van een platgetrapt grassprietje dat zich weer opricht als je je rug nog maar bent gekeerd. Van hem leerde ik ook dat je Kleine Goedheid ook niet kunt organiseren: vanaf het ogenblik dat het een soort ‘moeten’ wordt, iets dat je wordt opgelegd, is het weg… Maar je kunt het wel afleren. Waar de ruimte wordt dichtgetimmerd om je spontaan te verbinden met de andere mens die je op je weg tegenkomt, waar je verstrikt geraakt in een heleboel ‘moetens’, ‘luidruchtige normen’, in ‘schreeuwigere to do’s’ en in ‘afvinklijsten’…
Je merkt dat ik terug ben bij het perspectief van de overbelaste zorgverlener bij wie de tank al leeg is of stilaan leegloopt. Maar dan een beetje verrijkt, geïnspireerd door De Wachter, Burggraeve en Levinas… Is het immers geen ‘vertroosting’ voor die zorgverlener, leidinggevende of directeur om te merken dat je, wat de essentie van zorg betreft, ook méér kunt met minder? Dat je niet elke dag en elk moment volle gas moet geven (waardoor je tank ook sneller leeggeraakt) om warme zorg te kunnen realiseren? Dat zelfs het te veel gas geven die zorg in de weg kan staan?
Ik wens alle zorgverleners een jaar ‘van het grassprietje’ toe. Een jaar met minder doen en meer zijn. Een jaar met wat meer ‘stilte’ in je organisatie, met minder luidruchtige normen. Een jaar met zelfs minder ‘verbeterprojecten’. Een jaar met meer vertrouwen en minder controledrang en -dwang. Kortom een jaar met meer ruimte voor Kleine Goedheid. Daar wordt die ander, waar je het allemaal voor doet, meer mens van. En precies daarom jijzelf ook.
Leidinggevenden wens ik de moed tot kwetsbaarheid van Ardern toe. Toch bedoel ik hiermee niet de moed om op te stappen wanneer het vat leeg is. Het is net de moed om dat niet te doen ook als je niet (meer) kunt voldoen aan het beeld van de held-leider, de hero-manager. Zeker in zorg zou kwetsbaarheid net een troef moeten zijn. Het is die kwetsbaarheid die je dwingt om keuzes te maken (want je bent ook maar een mens). Het is die kwetsbaarheid die je belang doet hechten aan wat er echt toe doet, omdat dit je tank weer vult, en die ruimte schept voor Kleine Goedheid. Het is die kwetsbaarheid die je gevoelig maakt voor mensen voor wie het vat ook wel eens af is en toch trouw op post blijven, ook al zijn ze niet perfect. Het is de kwetsbaarheid die anderen inspireert ook als je eigen tank leeg is. Het zijn net niet-perfecte mensen – ‘gewone’ zielen – die ervoor zorgen dat de Kleine Goedheid zich telkens weer herpakt.
